VFO2011: Aandacht voor TPACK in de lerarenopleiding (?)

Tijdens de de studiedag "Aandacht voor ICT in het onderwijs" van het Vlaams Forum voor Onderwijsonderzoek (VFO) op 17 november organiseerden Jo Tondeur, Johan van Braak en Natalie Pareja (Universiteit Gent) samen met ons (Joke Voogt en Petra Fisser) een symposium over TPACK in de lerarenopleidingen.

Na een korte introductie van Jo Tondeur over de achtergrond van het symposium (namelijk de samenwerking van UGent en UTwente op TPACK-gebied) werd de eerste presentatie verzorg door Joke Voogt. Joke presenteerde de resultaten van een literatuuronderzoek dat wij uitvoeren naar TPACK. In eerste instantie is dit uitgevoerd in opdracht van Kennisnet en leverde daarmee ook het "TPACK-boekje" op. Op basis van die literatuurstudie zijn we nog iets uitgebreider aan de slag gegaan en zullen hier binnenkort ook een Engelstalig artikel over opleveren.

Uit de literatuurstudie blijkt onder andere dat er in de literatuur niet altijd een eenduidige uitleg van het TPACK gegeven wordt. Sommigen zien het als "slechts" een uitbreiding op het PCK van Shulman, anderen zien het als een nieuwe vorm van kennis. Sommigen bespreken technologie als alle ondersteunende middelen die je in het onderwijs kan gebruiken, anderen hebben het alleen over digitale technologieën. Daarnaast wordt er redelijk veel geschreven over het aspect "knowledge". Gaat het hier alleen om echte kennis? Of worden vaardigheden ook meegenomen? Of gaat het (waar wij op hopen) om het inzicht wat ICT kan betekenen voor het onderwijs en hoe je dat kan toepassen? Daarnaast wordt veel geschreven over het belang van het erkennen en onderzoeken van de houding van leraren ten aanzien van ict in het onderwijs. Dit geheel aan gezichtspunten maakt het niet makkelijker om een eenduidige omschrijving van TPACK te geven, laat staan om TPACK te ontwikkelen en te meten.. Het TPACK model op zich blijft een mooi model om met leraren te bespreken, maar conceptueel zit het waarschijnlijk toch iets lastiger in elkaar dan 3 cirkels die elkaar overlappen.

Jo Tondeur presenteerde daarna zijn onderzoek naar ict-integratie op 3 verschillende lerarenopleidingen. Alle drie de opleidingen waren overtuigd van het feit dat als je ict-integratie wilt bereiken, je dit ook op de lerarenopleiding zelf moet integreren. Oftewel: geen los ict-vakje meer geven. Bij lerarenopleiding 1 heeft dit ertoe geleid dat ondanks de goede bedoelingen het hele ict-gebeuren "weggeïntegreerd" is en het een "PCK-opleiding" werd. Bij lerarenopleiding 2 werd ict met name aan vakken gekoppeld, waardoor het een "TCK-opleiding werd en lerarenopleiding 3 koppelde ict aan didactiek, waardoor het een "TPK-opleiding" werd. Hieruit blijkt wat mij betreft niet dat het allemaal niet gelukt is, maar het bewijst hoe lastig het in de praktijk is om een goede koppeling en balans van inhoud, didactiek en technologie te vinden.

Tot slot presenteerde ik de resultaten van ons vragenlijstonderzoek naar TPACK op 2 verschillende pabo's in Nederland. Daarbij ging ik niet in op de TPACK-scores van de studenten, maar of je de resultaten van de vragenlijst kunt gebruiken om het TPACK-model te verifiëren. Door middel van verschillende analysetechnieken hebben we gekeken of we de 7 domeinen die in het TPACK-model zitten (TK, PK, CK, PCK, TPK, TCK, TPCK)  kunnen repliceren.

Het antwoord? Nee, slechts gedeeltelijk. TK en PK (dus kennis over ict in het algemeen en kennis over didactiek) lijken wel echt te onderscheiden componenten te zijn. CK niet: vakinhoudelijke kennis lijkt gekoppeld te zijn met PCK (vakdidactiek). Wellicht is dat te verklaren door het feit dat als (aanstaande) leerkrachten basisonderwijs over een bepaald domein nadenken ook direct nadenken hoe je daarover in de klas les geeft. Een groot deel van de TPK, TCK en TPCK items van de vragenlijst worden ook gezien als 1 cluster van vragen. Zelf denk ik dat het hier echt om TPACK gaat. Verder is er een duidelijk cluster met vragen te onderscheiden die wij "TPACK leadership" noemen. Het gaat daarbij om leraren (in opleiding) die anderen kunnen helpen om ict in het onderwijs te integreren en die een rolmodel voor anderen kunnen zijn. Daarnaast is er ook nog een cluster "Rolmodellen", maar daar gaat het om rolmodellen op de lerarenopleiding: de lerarenopleiders. Zij moeten een rolmodel zijn voor hun studenten als het gaat om ict in het onderwijs.

Mijn voorlopige conclusie? Het TPACK model zoals het nu gepresenteerd wordt gaat uit van de integratie van vakinhoud, (vak)didactiek en technologie en de kennis en vaardigheden die leraren nodig hebben om die integratie zo vorm te geven dat ze effectief onderwijs kunnen verzorgen. Dat is al een complex geheel dat niet onderschat moet worden. Ik denk echter dat een deel van het model nog geïntegreerder in elkaar zit dan het TPACK-model doet vermoeden. Als leraren ict in hun onderwijs willen integreren moeten zij niet alleen nadenken over wat ze willen onderwijzen en hoe ze dat willen doen, maar zullen ze moeten leren om automatisch aan het geheel van alle factoren te denken. En dat is een soort kennis/vaardigheid/inzicht die je niet alleen kan leren op de lerarenopleiding, maar vooral door het veel te doen in de praktijk.

Interessant was dat Gerald Knezek ook een presentatie verzorgde tijdens het symposium. Hij presenteerde de achtergrond van het Will Skill Tool model, waarbij hij onder andere aangaf dat TPACK wellicht aandacht besteed aan het "Skill-gedeelte", maar dat je bij integratie van ict in het onderwijs ook aandacht moet besteden aan de "Will" van leraren om daar mee bezig te gaan en de mate van aanwezige "Tools". Dit zijn aspecten die in het oorspronkelijke TPACK-model niet meegenomen worden. Kijken we echter naar de nieuwe factoren die uit het vragenlijstonderzoek naar voren komen (bijv. Leadership & Role models), dan lijkt het erop dat een deel van deze factoren misschien toch niet allemaal vergeten zijn (zij het dan impliciet).